Skip to content
Живи сведоци и креатори на културната автономија во Пиринска Македонија: Илија Милчин

Горноџумајскиот театар е со македонски корени

Горноџумајскиот театар е со македонски корени

30.11.2022

Илија Милчин не треба посебно да се претставува во јавноста, бидејќи зад себе има импозантно дело како културен трудбеник. За недоволно упатените, сепак, ќе кажеме, дека Милчин првенствено е познат како драмски актер, но неизбришливи се и трагите што тој ги остави како театарски режисер и педагог, а како трајна вредност на македонскиот филм ќе останат и големиот број ликови што тој ги одигра во нашите филмови. Милчин, исто така, е познат како мошне успешен преведувач на дела од светската драмска литература, потоа тој се занимава и со прашања од областа на историјата на театарот, а голем поборник е и за зачувување на чистотата на македонскиот литературен јазик.
 
СТОЖЕРНА ТЕАТАРСКА ЛИЧНОСТ
 
Денес Илија Милчин е пензионер и заслужено ги ползува (колку што тоа во наши услови е можно) плодовите од неговата петдецениска макотрпна, но плодна и богата театарска дејност. Милчин е жив сведок на бурната историја на современиот македонски театар, нејзин мошне активен создавач, еден од основоположниците на Македонскиот народен театар од Скопје како наша национална театарска куќа, врвен актер, или сублимирано кажано: една од стожерните личности на современата македонска театарска уметност.
Во пребогатата долгогодишна актива на Милчин како театарски работник, исклучително значајно место зазема и неговиот едногодишен ангажман како уметнички раководител на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја (денешен Благоевград), во Пиринскиот дел на Македонија. Поводот за разговор со Илија Милчин е токму едногодишната негова работа во Обласниот народен театар во Горна Џумаја, времето кога се поставуваа темелите на оваа тогаш македонска национална културна институција. Тоа, пак, е време на познатата културна автономија што им беше дадена на Македонците во Пиринскиот дел на Македонија, за време на таканаречениот Димитровски период во тогашна Народна Република Бугарија.
-Речиси уште не ги бев распакувал ни патните куфери по мојот едногодишен престој во Москва, каде што ги следев предавањата на прочуениот Државен институт за театарска уметност (ГИТИЗ), кога ме повикаа во ЦК на Партијата. Лично Видое Смилевски — Бато ми соопшти, дека е решено да заминам во Горна Џумаја – административниот и културен центар на Пиринска Македонија, со задача да работам на формирањето на Областен македонски народен театар. Се разбира, поставената партиска задача ја прифатив и веќе во август 1947 година допатував во Горна Џумаја, нагласува Милчин.
– Уште на почетокот наидов на срдечен прием и безрезервна поддршка од најтесното раководство на Областа, истакнува Милчин, и додава, дека оваа поддршка ја имал речиси до крајот на неговиот престој во Горна Џумаја. Во поглед, пак, на формирањето на Театарот, тој подвлекува, дека и тоа било завршено многу брзо, па веднаш потоа и се почнало со подготвување на првата пиеса. Бидејќи во градот пред тоа не постоеле никакви професионални театарски искуства, според Милчин, просто се наложувало како неминовност јадрото на идниот професионален театарски ансамбл да се оформи од постоечката Драмска аматерска група, која работела во рамките на Градското читалиште во Горна Џумаја.
 
УМЕТНИЧКИ ДИРЕКТОР
 
Подоцна, според Милчин, како член на театарскиот ансамбл е примен уште еден Македонец, но од Бугарија, кој се викал Димитар Стојанов, а многу брзо потоа во ансамблот е ангажирана и жената на директорот на Театарот, Јордан Петров. Илија Милчин, пак, бил уметнички директор на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја.
Што се однесува до кадровското екипирање на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја, Милчин вели, дека тоа е реализирано со ангажирање на професионални, но и на непрофесионални актери. Меѓу ангажираните професионалци тој како карактеристичен го истакнува примерот со Елена Пенкова — ќерка на познатиот санданист Георги Пенков, кој беше убиен од разулавените банди на новиот шеф на врховизираната ВМРО, Ванчо Михајлов, во септември 1924 година. Милчин потенцира, дека Пенкова била еден од најцврстите столбови меѓу актерите во ансамблот на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја. Инаку, како што истакнува Милчин, од санданистичко семејство потекнувала и артистката Ана Тасева – Симеонова.
Кога сме веќе кај артистите, Милчин не можеше посебно да не го издвои примерот со Никола Дадов. Имено, Дадов пред да биде примен за актер, бил градинар. Меѓутоа, и покрај тоа што бил типичен аматер со текот на времето се наметнал и почнал да добива се поголеми улоги. Подоцна Дадов станал еден од најдобрите филмски актери во Бугарија.
– Дадов прв пат на филм го видов како носител на една од двете главни машки ролји во филм за Септемвриското востание од 1923 година, вели Милчин, како водач на востаниците приврзаници на Александар Стамболиски. И денес како многу речит деманти на перманентните клевети против македонскиот период на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја, што се продуцираат во Бугарија, ја чувам фотографијата на Дадов што ми ја испрати пред повеќе години со посвета: „на мојот учител И.М.“
Горноџумајскиот театар е со македонски корени
НЕИЗБРИШЛИВИ ТРАГИ
 
Со овие клевети, со оправдан револт и индигнација нагласува Милчин, основната намера на „произведувачите“ е да се оцрни и целосно историски да се избрише (барем така си мислат) во свеста на пиринските Македонци едногодишната активност на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја во сезоната 1947/48 година. Целта на намерата е повеќе од јасна: да се заборави и закопа македонскиот карактер на почетната година од работата на сегашниот професионален театар од Благоевград, односно да се избришат сите релевантни траги за македонскиот период од неговото дејствување. Ваквата луда замисла на бугарските национал-шовинисти, се разбира, не може да се оствари, вели Милчин, од проста причина што тоа е веќе историја, а историјата не може да ја избришат или да ја потиснат во пределите на заборавот било какви плуканици и други разновидни бербатлаци, што во вид на севозможни писанија непрестајно ги „исфрлаат“ секакви бугарски кујни.
Едно секому треба да му биде јасно, а најмногу на бугарските национал-шовинисти, смета Милчин, – корените на сегашниот театар во Благоевград се македонски. Тоа е така, не само поради тоа што драмските дела што се подготвуваа за изведба беа преведени на македонски литературен јазик и што на истиот тој јазик се изведуваа театарските претстави, туку и поради тоа што поголемиот дел од артистите и режисерите беа Македонци.
Но, да се вратиме на дејноста на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја, вели Милчин. За време на едногодишното работење, поточно во текот на театарската сезона 1947/48 година, овој неискусен, но силно ентусијазиран и во голема мерка патриотски вдахновен театарски колектив изведе пет премиери. Првата премиерна претстава, којашто беше изведена на 7 ноември 1947 година, беше битовата драма на македонскиот драмски автор Антон Панов, „Печалбари“. Потоа следуваа „Негде во Москва“, комедија од руските автори В. Мас и М. Червински, „Народен пратеник“ од Бранислав Нушиќ, „Длабоки корени“ од американските автори Џемс Гоу и Арно Д’Исо и „Малограѓани“ од Максим Горки.
 
ДВЕТЕ НЕЗАБОРАВНИ ТУРНЕИ
 
Сметам, нагласува Милчин, дека е мошне значајно да се кажат неколку работи сврзани со првата премиера, а тоа како што веќе реков, беше битовата драма „Печалбари“ од Антон Панов. Првин беше многу битно првата премиерна изведба на Горноџумајскиот театар да биде од македонски автор. Исто така, требаше да се одбере такво дело чијашто тематика ќе им биде блиска на гледачите. За да се загарантира целосен успех на премиерата, јас, вели Милчин, како носители на главните машки ролји ги поканив реномираните артисти на Македонскиот народен театар од Скопје – Петре Прличко и Тодор Николовски. Гостувањето на овие двајца познати македонски актери, претставуваше голем поттик на ансамблот, но тоа го подигна и уметничкото ниво на претставата во целина. Успехот бил фасцинантен.
Во врска со оваа претстава сметам оти е битно да се изнесе уште еден податок, вели Милчин. Имено, во натамошниот сценски живот на „Печалбари“, јас како режисер ги поканив за носители на главната женска и на главната машка улога во претставата познатите бугарски актери од Народниот театар во Софија. Со овој гест, всушност, покажав дека кај нас воопшто не постои страв од соработка меѓу двата национални театри: македонскиот и бугарскиот, и пошироко, меѓу македонската и бугарската култура.
За активноста на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја, според Милчин, треба да се знае и тоа, дека тој не даваше претстави само на матичната сцена, туку настапуваше и во голем број населени места ширум Пиринска Македонија. Во својата единствена сезона во 1947/48 година, Горноџумајскиот македонски народен театар успеа да организира две турнеи. Првата турнеја беше реализирана во почетокот на 1948 година, а втората во мај истата година.
Во текот на првата турнеја Театарот одигра повеќе претстави во Свети Врач, Петрич, Марикостино, Гара Пирин и во други поголеми населени места. На ова гостување, во Петрич се прикажани дури 6, а во Свети Врач 3 претстави. За време на второто гостување, Обласниот македонски народен театар од Горна Џумаја настапи меѓу другото, и во Разлог, Банско, Јакоруда, Добриниште, Неврокоп.
Насекаде кајшто настапувавме, истакнува Милчин, бевме проследувани со големо внимание, а по секоја претстава следеше силно одушевување и чудесна понесеност на публиката. Тешко може со зборови да се опишат тие мигови на неизмерна среќа и радост што настапуваа меѓу нашите луѓе, меѓу нашите браќа од Пиринска Македонија по завршувањето на претставите. Овие доживувања се длабоко врежани во моето срце и душа и радо ќе си припомнувам на нив се’ додека сум жив, вели Милчин.
За жал, оваа своевидна идила не траеше долго. Имено, нагласува Милчин, плодотворната работа и успешната патриотска мисија што ја вршеше Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја и во цела Пиринска Македонија, беше прекината со објавувањето на фамозната резолуција на Информбирото. Со овој документ, како што е познато, Сталин фрла своевидна анатема на политиката што ја водеше Југославија со Тито, но, индиректно, и Бугарија на чело со Георги Димитров, односно, служејќи се со најдолни лаги и клевети ја осудува таа политика на соработка.
Овој злокобен документ значеше и нагло влошување на дотогаш срдечните и пријателски односи меѓу Бугарија и Југославија и крај на краткиот живот на Обласниот македонски народен театар во Горна Џумаја. Животот на првиот и последен професионален македонски театар во Пиринскиот дел на Македонија згасна, но трагите што ги остави зад себе не може никој да ги избрише. Напротив, тие ќе останат за навек како светла македонска духовна искра на пиринските простори.
 
Ванчо Меанџиски
 

Архив, Илустрирана ревија на Матица на иселениците од Македонија, „Македонија“, бр. 523, ноември 1996

error: Content is protected !!